Acele Kamulaştırma Nedir? Süreç, Şartlar ve İptal Davası Rehberi

Türkiye’de özellikle son yıllarda altyapı, enerji, ulaşım ve kentsel dönüşüm projeleri kapsamında uygulanan acele kamulaştırma (urgent expropriation), mülkiyet hakkı üzerinde en güçlü idari müdahalelerden biridir.

Bu işlem, kamu yararını hızla gerçekleştirmek amacıyla taşınmaza önceden el koyma yetkisi tanırken, malik için de ciddi hukuki sonuçlar doğurur.

Bu rehber, Güncel Danıştay ile Anayasa Mahkemesi (AYM) kararlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.

Amaç, acele kamulaştırma sürecini, şartlarını, iptal davalarını ve maliklerin başvuru yollarını anlaşılır biçimde açıklamaktır.

---

Acele Kamulaştırma Nedir?

Acele kamulaştırma, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 27. maddesi uyarınca, olağanüstü hâllerde, afet, savunma veya kamu hizmeti projelerinin gecikmeden yapılabilmesi için taşınmazlara derhal el konulabilmesine imkân tanıyan istisnai bir idari işlemdir.

Yasal Dayanak:

• 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu, m.27
• T.C. Anayasası, m.46

Olağan kamulaştırmadan farkı, mülkiyetin devri öncesinde bedel tespitinin mahkemece yapılması ve idareye geçici el koyma izni verilmesidir.

---

Acele Kamulaştırma Süreci Adım Adım

1️⃣ Kamu Yararı Kararı:

İlgili bakanlık veya kamu kurumu, taşınmazın kamu yararı için kamulaştırılmasına karar verir.

2️⃣ Cumhurbaşkanı Kararı:

Acele kamulaştırma ancak Cumhurbaşkanı kararıyla mümkündür.

Bu kararın dayanağı, kamu yararı ve aciliyetin somut şekilde ortaya konmasıdır.

3️⃣ Mahkemeye Başvuru:

İdare, bulunduğu yer asliye hukuk mahkemesinden taşınmaz bedelinin tespiti ve el koyma kararı ister.

4️⃣ El Koyma ve Bedel Deposu:

Mahkeme, bilirkişi marifetiyle bedeli belirler; idare bu bedeli malikin adına bankaya yatırır ve taşınmaza el konulmasına izin verilir.

5️⃣ Tapu Tescili ve Devam Eden Süreç:

İdare, daha sonra olağan kamulaştırma prosedürünü tamamlar ve tapu tescili yapılır.

---

Acele Kamulaştırmanın Şartları

Acele kamulaştırma üç temel şartla mümkündür:

1. Kamu Yararı: Kamulaştırmanın toplumsal fayda amacı taşıması gerekir.
2. Zorunluluk ve Olağanüstülük: İşlemin olağan kamulaştırma sürecinde gecikmesi halinde kamu hizmeti zarar görecek olmalıdır.
3. Cumhurbaşkanı Kararı: Bu karar, idari işlem niteliğindedir ve yargı denetimine tabidir.

📌 “Acelelik kararı, keyfi değil; olağanüstü ve somut kamu yararı gerekçelerine dayanmalıdır.”

---

Acele Kamulaştırma Kararı Verebilecek Makamlar ve Şartlar

1. Cumhurbaşkanı (önceden Bakanlar Kurulu)
   • 2018 Anayasa değişikliğinden önce acele kamulaştırma “Bakanlar Kurulu kararıyla” yapılabiliyordu.
   • Bugün yürürlükte olan sistemde ise bu yetki Cumhurbaşkanına geçmiştir.
   • Cumhurbaşkanı, kamu yararı ve kamu düzeninin korunması amacıyla “acele kamulaştırma” kararı alabilir .
   • Ancak bu karar için “acelelik” gerekçesinin somut olarak ortaya konulması gerekir; aksi hâlde işlem keyfî sayılır ve yargısal denetime tabi olur .
2. Özel Kanunlarda Yetkilendirilen Kurumlar Bazı özel kanunlar, kendi kapsamındaki yatırımlar için acele kamulaştırmaya izin verir:
   • Turizmi Teşvik Kanunu (2634) m.8/3 → Kültür ve turizm koruma bölgelerinde turizm yatırımları için.
   • Maden Kanunu (3213) m.46 → Maden sahalarının işletilmesi için.
   • Doğalgaz Piyasası Kanunu (4646) m.12 → Enerji altyapısı yatırımları için.
   • Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Kanunu (6306) m.6/2 → Kentsel dönüşüm alanlarında anlaşma sağlanamaması hâlinde.
   • Türk Petrol Kanunu (6491) m.10/2 → Petrol arama ve taşıma faaliyetlerinde  .
   Bu durumlarda acele kamulaştırma kararı, ilgili bakanlık, TOKİ veya yetkili idare tarafından alınabilir. Ancak her durumda önce kamu yararı kararı alınması zorunludur .
3. Milli Müdafaa Mükellefiyeti Kanunu Kapsamı (Olağanüstü Hâl Durumları)
   • Milli savunma ve olağanüstü hâl şartlarında yapılacak acele kamulaştırmalarda ayrıca kamu yararı kararı alınmasına gerek yoktur, çünkü kamu yararı bu hâllerde kanun gereği mevcut sayılır

Özetle:

Karar Yetkilisi	Dayanak	Uygulama Alanı	Kamu Yararı Kararı
Cumhurbaşkanı	2942 s. Kanun m.27	Genel ve olağanüstü hâller	Zorunlu (somut gerekçe aranır)
Bakanlık / TOKİ / İdare	2634, 3213, 4646, 6306, 6491 s. Kanunlar	Özel sektör veya kamu yatırımları	Önce alınmalı
Milli Müdafaa Mükellefiyeti	2942 m.27 / 3634 s. Kanun	Savunma amaçlı olağanüstü hâller	Gerekli değil (kanunen var)

Cumhurbaşkanı Kararıyla Acele Kamulaştırma ve Yargısal Denetim

Cumhurbaşkanı tarafından alınan acele kamulaştırma kararları, idari işlem niteliğindedir ve bu nedenle Danıştay tarafından iptal davasına konu edilebilir.

Danıştay 6. Dairesi içtihadına göre:

• Cumhurbaşkanı kararının “yasama tasarrufu” değil, idari işlem olduğu kabul edilmiştir.
• Bu işlemler, kamu yararı, acelelik gerekçesi ve ölçülülük ilkesi açısından denetlenebilir.

Örnek:

20.07.2019 tarihli Cumhurbaşkanlığı Kararı’nda, aceleliğin nedenleri belirtilmediği için Danıştay Savcılığı iptal kararı istemiştir.

Savcılığa göre, sadece “projenin hızla tamamlanması” gerekçesi acelelik için yeterli değildir.

---

Acele Kamulaştırma Kararına Karşı Dava Yolları

Dava Türü	Yetkili Mahkeme	Süre	Konu
İptal Davası	Danıştay (6. Daire)	60 gün	Cumhurbaşkanı kararı veya idari işlem.
Bedel Tespiti Davası	Asliye Hukuk Mahkemesi	Süre yok (idarece açılır)	Taşınmaz bedelinin tespiti.
Tazminat / Hak İhlali Davası	AYM bireysel başvuru	30 gün (kesinleşmeden itibaren)	Mülkiyet hakkı ihlali iddiası.

Makale yorumu:

Cumhurbaşkanı kararları, “istisnai idari işlemler” olup yargı denetiminden muaf değildir.

Dolayısıyla, taşınmaz maliklerinin iptal davası açma hakkı mevcuttur.

---

Anayasa Mahkemesi’nin Yaklaşımı

AYM ve diğer kararlarda acele kamulaştırmayı şu şekilde değerlendirmiştir:

• Acele kamulaştırma, mülkiyet hakkını ortadan kaldıran değil, sınırlayan bir işlemdir.
• Bedel sonradan belirlenip malik lehine güvence sağlanır.
• Ancak idare acelelik gerekçesini nesnel olarak göstermezse, mülkiyet hakkı ihlali oluşur.

Bu bağlamda malik, yargı yolları tükendiğinde AYM’ye bireysel başvuru yapabilir.

---

Danıştay Kararlarından Örnekler

📍 Örnek 1 – Enerji Projesi Davası:

Danıştay 6. Dairesi, enerji iletim hattı projesinde acele kamulaştırma kararını iptal etti.

Gerekçe: “Sadece sürenin kısalığı acelelik sebebi değildir. Kamu yararı somutlaştırılmamıştır.”

📍 Örnek 2 – Öğrenci Yurdu Projesi:

Bir öğrenci yurdu için alınan acelelik kararında, olağanüstü durum bulunmadığı gerekçesiyle iptal kararı verilmiştir.

Danıştay, idarenin “acelelik” gerekçesini soyut bıraktığını belirtmiştir.

📍 Örnek 3 – Cumhurbaşkanı Kararının İptali (2019/1333):

Danıştay Savcılığı, Cumhurbaşkanı kararının iptalini istemiş;

“Acele kamulaştırma kararı, Anayasa’nın 46. maddesinde öngörülen mülkiyet güvencelerini ölçüsüz biçimde sınırlamaktadır.” görüşünü bildirmiştir.

---

Acele Kamulaştırmada Bedel Tespiti ve El Koyma

• Mahkeme bilirkişilerce taşınmaz bedelini belirler.
• İdare bedeli malikin adına banka hesabına yatırır.
• Bedel yatırıldıktan sonra idare taşınmaza el koyabilir.
• Malik, bedelin düşük olduğunu düşünüyorsa bedel artırım davası açabilir.

---

Acele Kamulaştırmanın Hukuki Riskleri

• Kamu yararı gerekçesinin soyut kalması → iptal riski.
• Mülkiyet hakkı ihlali → AYM bireysel başvurusu.
• Bedel tespitinde eksiklik → bedel artırım davası.
• İptal sonrası idarenin taşınmazı iade yükümlülüğü.

Buna görei:

“Acele kamulaştırma, idareye olağanüstü yetki tanır; ancak bu yetkinin hukuka uygunluğu, kamu yararı gerekçesinin nesnel kanıtlarla desteklenmesine bağlıdır.”

---

Sık Sorulan Sorular (SSS)

---

Yasal Dayanak ve Kaynaklar

• 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu (m.27) – mevzuat.gov.tr
• T.C. Anayasası (m.46) – anayasa.gov.tr
• Danıştay 6. Dairesi ve AYM karar özetleri.

---

Sonuç

Acele kamulaştırma, idareye olağanüstü hız kazandıran ancak mülkiyet hakkına ciddi müdahale teşkil eden bir hukuki mekanizmadır.

Cumhurbaşkanı kararları dahil tüm acele kamulaştırma işlemleri yargı denetimine açıktır.

Bu nedenle, taşınmazınız acele kamulaştırma kapsamına alındıysa veya el konulduysa, süresi içinde hukuki başvuruların yapılması kritik önem taşır.

👉 Size özel uzman hukuki destek için MFY Legal | Hukuk Bürosu ile hemen iletişime geçin.